Minerały z kosmosu

Meteoryty, które czasami spadają na powierzchnię Ziemi są fragmentami małych ciał kosmicznych zwanych asteroidami, wchodzących w skład Układu Słonecznego. Ciała te co pewien czas ulegają kolizjom, zaś ich mniejsze lub większe fragmenty dostają się pod wpływ siły grawitacyjnej Ziemi. Wiek asteroid, tak jak wiek naszej planety jest szacowany na około 4,5 mld lat. Materiał, z którego są one zbudowane, nie ulegał od czasu powstania większym przeobrażeniom, stanowi więc bezcenne źródło informacji o narodzinach Układu Słonecznego.

METEORY i METEORYTY

Przyciągane siłą ciężkości Ziemi obiekty kosmiczne, o ile tylko są większe niż drobiny pyłu, wpadając w górne warstwy atmosfery rozgrzewają się i zaczynają świecić. Stają się wówczas widoczne na nocnym niebie i są określane potocznie jako „spadające gwiazdy". Właściwa, naukowa nazwa tych obiektów to meteory. Wchodzą one w atmosferę ziemską z prędkością co najmniej 11 km/sekundę (39600 km/godz.). Na skutek tarcia w zetknięciu z cząsteczkami powietrza ich powierzchnia silnie się rozgrzewa, skalny materiał, z którego się składają, zaczyna się topić, następnie wrzeć i ulegać odparowaniu.

Większość z nich ulega całkowitemu spaleniu i nie dociera do powierzchni Ziemi. Niektóre masywniejsze obiekty są jednak w stanie przetrwać przelot przez atmosferę i spaść na Ziemię. Szacuje się, że powierzchnię Ziemi osiąga około 500 takich obiektów rocznie, z czego zaledwie około dziesięciu zostaje odnalezionych.

Meteor, który osiągnął powierzchnię Ziemi staje się meteorytem. Są to okruchy lub bloki skalne, których waga waha się od ułamka grama do setek ton. Niektóre z nich przypominają do złudzenia skały ziemskie; są też obiekty niespotykane na Ziemi. Większość meteorytów jest zbudowana z minerałów krzemianowych: oliwinów, plagioklazów i piroksenów. Niektóre jednak zawierają nie występujące na Ziemi kamacyt i taenit o składzie stopu żelazo-niklowego. Powszechnie spotykanym minerałem meteorytów jest także siarczek żelaza - troi lit.

Wśród meteorytów wyróżnia się trzy zasadnicze grupy: meteoryty kamienne, żelazne i żelaznono-kamienne.

METEORYTY KAMIENNE

Około 90% wszystkich meteorytów, które spadły na Ziemię stanowią meteoryty kamienne. Są one dalej klasyfikowane w oparciu o skład mineralny, chemiczny i strukturę. Najważniejszą cechą klasyfikacji meteorytów kamiennych jest obecność lub brak maleńkich, kulistych lub owalnych form zbudowanych z promieniście ułożonych kryształów piroksenu lub oliwinu, które noszą nazwę chondr. Meteoryty zawierające chondry nazywa się chondrytami, zaś te które chondr nie zawierają - achondrytami. Około 90% meteorytów kamiennych to chondryty. Większość chondrytów składa się z około 30% piroksenów, 40% oliwinów i 10% plagioklazów. Mogą one zawierać także 5-20% żelazo-niklu i około 6% troilitu. Rzadką, ale bardzo interesującą grupę, ze względu na pierwotne pochodzenie, stanowią chondryty węgliste, w których skład wchodzą ponadto uwodnione minerały krzemianowe oraz substancja organiczna.

METEORYTY ŻELAZNE

Meteoryty żelazne składają się głównie ze stopu żelazo-niklowego. Do tej grupy należą największe, znalezione meteoryty. Największy znaleziony meteoryt żelazny ważył ponad 61 000 kg.

Meteoryty żelazne są zwykle nieregularnego kształtu i posiadają na powierzchni wiele wgłębień i nierówności. Dawno spadłe meteoryty mogą być pokryte warstwą rdzy, te które nie uległy jeszcze korozji są błyszczące, stalowo-czarne. Ich powierzchnię pokrywa cienka, poniżej l mm grubości, skorupa stopionego metalu, utworzona podczas przelotu meteorytu przez atmosferę. Wewnątrz meteoryty żelazne ujawniają często charakterystyczną strukturę przerastających się lamelek kamacytu i taenitu. Występuje wyłącznie w meteorytach jako rezultat bardzo powolnego chłodzenia stopu w warunkach kosmicznych.

METEORYTY ŻELAZNO-KAMIENNE

Meteoryty żelazno-kamienne stanowią formy pośrednie między omówionymi powyżej meteorytami. Składają się z minerałów krzemianowych i żelazo-niklu, występujących w mniej więcej równych proporcjach. Bardzo efektownie wygląda odmiana zbudowana z dobrze wykształconych, dużych kryształów oliwinu otoczonych metalem. Tylko około 4% meteorytów stanowią meteoryty żelazno-kamienne.

TEKTYTY

Tektyty stanowią zwykle niewielkie skupienia szkliwa bogatego w krzemionkę, jakie znaleziono w kilku rejonach Ziemi. Zebrano dotąd około 500 000 okazów tektytów, nazywanych od miejsc ich znalezienia. Większość z nich znaleziono na Filipinach (filipinity) i Czechach (mołdawity). Chociaż na temat genezy tektytów wypowiadano różne poglądy, ich powstanie należy wiązać z upadkiem dużych meteorytów, którym towarzyszy tak wysoka temperatura i ciśnienie, że część skał w miejscu upadku ulega stopieniu i wyrzuceniu na duże odległości. Zastygłe krople tego stopu stają się tektytami.